The Miseducation of the Filipinos (Hiligaynon)
by Prof. Renato Constantino, Journal of Contemporary Asia, Vol.1., №1 (1970). Translated by Rvie Santillan.
Libre ang mag-intra sa amon pribado nga komunidad sa email! Tum-ok DIRE kun gusto mo mag intra.
Ang Sala nga Pag-edukar sa mga Filipino
Ang Sala nga Pag-edukar sa mga Filipino
Ang edukasyon isa ka importante nga sandata para sa mga pumuluyo nga naga paninguha nga mas uswag ila pangabuhi, indi na mag salig sa mga politiko ukon gobyerno, kag mag bangon sang ila kultura. Amo kita sini bilang pumuluyo. Amo na dapat ang edukasyon sang Pilipinas dapat magtuga sa mga Pilipino nga kabalo kung ano ang problema sang ila pungsod, naka inchindi kung ano ang dapat nga solusyon sa ini nga mga problema, kag may pagkabalaka nga mag duso sa ila para magtrabaho kag magsakripisyo para sa kaluwasan sang ila pungsod.
Nasyonalismo sa Edukasyon
Sa mga nagliligad nga tuig, sa nagkalain-lain nga sektor sang aton sosyedad, may mga nagkalain-lain nga nasyanolista nga pag-gililiho nga gin explikar sang klaro ni anhing Claro M. Recto. May mga masugid nga pagpangabay para sa pagkilala sang soberanya sang Pilipinas sa isyu sang Bases. May mga pag apela nga inchaktuhon ang indi makatarungan kag indi patas nga relasyon sang Pilipinas sa Estados Unidos labi na gid sa ekonomiya. May ara tion nga ang mga Pilipino nga negosyante kag industriyalista nag-ugyon sa pag-bandera sang FILIPINO FIRST nga polisiya kag ang nag kalain-lain nga iskolar kag ekonomista naga duso nga ang pag-uswag sang ekonomiya sang Pilipinas amo ang dapat unahon nga layunin sang aton nasyon. Sa larangan sang sining, may ara na mga sensyales sang bag-o nga apresasyon sa aton sarili nga kultura. Ini nagapamatuod gid nga may mga nasyonalista na aktibidades sa nagkalain-lain nga mga buluhaton pero wala pa gid ta nakalab-ot sa punto nga may ara kita organisado gid nga kampanya halin sa mga liderato sang aton edukasyon ukol sa pag tulod sang nasyonalismo sa erya sang aton edukasyon.
Bisan pa nga ang kadam-an sa aton mga lider sa edukasyon perme naga debate sa mga teknik kag galamiton para mapa uswag ang pagtudlo, wala pa gid ni isa sa mga lider nga ini ang nakapagwa sang programa nga ang layon matuod-tuod nga itulod ang nasyonalismo sa sektor sang edukasyon. Siempre may ara na gin sulat ang iban nga eksperto parte sa nagkalain-lain nga aspeto sang nasyonalismo sa edukasyon, pero wala pa gid sang mauti nga programa ang natulod nga mahimo maka kumplementar sa naimplementar nga mga programa sa nasyonalismo para sa pag-uswag sang ekonomiya kag pulitika sang pungsod. Indi nga sitwasyon, masyado gid kasubo tungod ang mga nasyonalistik nga mga hilikuton na pi-ang na dayon sugod pa lang tungod sa mga pumuluyo nga ignorante kung ano ang pinaka pangunahin nga problema sang banwa kag wala paki-alam sa estado sang aton pungsod.
Bag-o nga Perspektiba
Pila sa aton nga mga lider sa ekonomiya kag pulitika nagkaroon sang bag-o nga perspektibo parte sa aton relasyon Estados Unidos resulta sa ila pagbalik tanaw sa Pilipinas — Amerika nga relasyon halin sa sugod sang siglo. Ila nga mga reaksyon nagbunga halin sa ekonomik kag politikal nga nasyonalismo bilang ila pagpaninguha nga indi na maliwat ang mga sala nga nagkalatabo sang una kag makumpleto ang mga hilikuton nga ginsuguran sang mga lider sa aton rebolusyon sang 1896. Apang, ang kadam-an sang aton mga liderato sa edukasyon gina sunod japun ang ila gin halinan sa mga Kano nga una naging sundalo-maestro nga nagtudlo sa Pilipinas sang gin lusob kita nila. Daw nalipat na sila sang kamatuoran nga ang sistema kag pilosopiya sang edukasyon nga ginapa hambog nila nga gin-mana naton halin sa mga Kano isa ka sistema kag pilosopiya nga naga suporta sang kolonyalismo sang Amerika. Ang sistema sang aton edukasyon gin pakilala kag gin disenyo sang mga Amerikano para mag sabat sang reyalidad sang gin ubra nila nga pagsakop.
Pagdakop sang Hunahuna
Ang pinakaepektibo nga paagi sa pagsakop sang mga pumuluyo amo ang pagdakop sa ila hunahuna. Ang militar nga pagdaog indi nagakahulugan nga nasakop mo na ang isa ka nasyon. Samtang may mga pagsupak nga balatyagon ang ara sa tagipusuon sang napirdi, wala sang kasiguraduhan ang manug-sakop. Ang pinaka da best nga ehemplo sini atong ginsakop kita sang mga Hapon sang Second World War.
Bisan ginpataw sang mga Hapon nga nagsakop sa aton ang terorista kag bayolente klase nga rehimen, wala gihapon nagpa sakop ang mga Pilipino. Ang kaugot sang aton mga ka Lolo-han sa mga Hapon mas lalo ginpa taliwis sang pagdaug-daug sang mga Hapon sa ila, ini nga pag daug-daug mas naga lala na gid samtang ang mga Pilipino wala untat nga naga bató sa ila. Apang ang mga propagandista sang mga Hapon kag mga eksperto sa ginatawag nga psychological warfare, nakita kun ano ka importante nga masakop nila indi lamang ang lawas, kundi pati utok sang mga Pilipino. Kung nagdugay dire ang mga Hapon, ang mga Pilipino nga bag-ong tubo sigurado nagdako nga nakondisyon ang utok para magsunod sa polisiya sang mga imperyalista nga Hapones kag mangin poste para mangin mabakod ang Greater East Asia Co-Prosperity Sphere.
Ang pag hulma sang utok sang mga tawo amo ang pinaka nami nga paagi sang pagsakop. Ang edukasyon, sa amo ni nga punto, naga serbi nga armas sa gyera sang pagsakop sang mga pungsod. Ini isa ka kamatuoran nga nainchindihan gid sang isa ka kumander sang American military sa Pilipinas sang tiempo sang Filipino — American War. Base sa sensus sang 1903:
“… si General Otis naga tulod nga abrehan kag padamu-on ang mga eskwelahan, siya mismo ang nagpili kag nag order sang mga libro, ang mga opisyales sa military, kalabanan sa ila naga serbisyo sa simbahan, gin detalye bilang superintendent sa mga eskwelahan, madamo sang mga nagpalista sa army, gin himo maestro kag maestra…”
May ara trabaho ang mga otoridad sang American military. Kinanglan nila maubra ang tanan para mapakalma ang mga tawo nga gin promisahan nila kahilwayan sa pagsakop sa mga Espanyol pero sakupon man gali liwat sang Amerika. Ang pinaka una nga rason sang madasig nga pag pakilala sa masa sang edukasyon nga naayon sa sistema sang mga Amerikano sa Pilipinas amo tungod nagapati ang liderato sang American military nga wala na may makatupong pa sa madasig nga pagpakalma sa mga Pilipino kundi ipaagi sa madasig nga pagpakilala sang edukasyon sa mga tawo sa mga isla. Si General Arthur McArthur mismo nag rekomenda nga mag hatag ang US sang madako nga alokasyon sa badyet para sa pagpalapnag sang edukasyon, para sa iya:
“…ini nga aproprasyon gina rekomendar eksklusibo para sa dugang kaupod sa operasyon sa militar nakalkula para mapakalma ang mga tawo, makuha kag mapadali ang restorasyon kag pagbalik sang kalinong sa bug-os nga kapuloan…”
Sinugdanan sang Kolonyal nga Edukasyon
Gani, halin sa sinugdanan, ang sistema sang edukasyon sa Pilipinas isa ka paagi para magkalma ang mga tawo labi na gid ang mga nagapakigbato sang ila kahilwayan nga ginkuha naman liwat sang Amerikano matapos magpa kuno-kuno nga apin naton sila laban sa mga Espanyol. Ang edukasyon sang Pilipino sa idalum sang Amerikan nga soberanya isa ka instrumento sang kolonyal nga polisiya. Kinahanglan nila ma edukar ang mga Pilipino para maging maayo nga sinakpan. Ang mga paminsaron sang kabataan kinahanglan nila hulmahon para mag-uyon sa mga ideya sang Amerikano. Ang mga katutubo nga mga hilikuton kag kaalam sang mga Pilipino kinahanglan nila amat-amat nga dula-on para madula man ang mga hilikuton sang pagbāto. Ang edukasyon nagsirbi bilang atraksyon sa mga Pilipino pakadto sa ila bag-o nga mananakop kag dungan dira, amat-amat nga mag paluya sang ila nasyonalismo nga pamatyagan, ang parehas nga pamatyagan nga ila gin gamit para sa ila pinakabag-o nga kadalag-an: ang pagpahalin sang mananakop (nga Espanyol) sa ila pungsod. Ang introduksyon sang sistema sang edukasyon sa mga Amerikano amo ang paagi para maperde ang nasyonalismo sa Pilipinas. Siling gani ni Charles Burke Elliot sa iya libro nga The Philippines:
“…Para sa kadam-an nga Amerikano, kaladlawan nga ideya ang pag duso nga may ara iban nga lenggwahe maliban sa Ingles ang gamiton sa mga kadutaan nga sakop sang ila watawat. Pero ang mga eskwelahan sa India kag iban pa nga sakop sang kolonya sang British, ang tanan mismo nga kolonya, gina gamit japun ang katutubo nga lenggwahe sa elementarya, kag ang pwersa nga pagpagamit sang Ingles nga lenggwahe sa mga eskwelahan sa Pilipinas isa ka paagi sang Amerika nga ipwersa ang pag-gamit sang lenggwahe sang mga mananakop sa mga tawo nga wala padaog sa ila.
Siyempre, ang amo na nga sistema sang edukasyon nga ginaplano sang mga Amerikano mangin madinalag-on lamang kung Amerikana ukon Amerikano man ang manunudlo,
kay ang mga manunudlo nga Pilipino nga na hasa sa pamaagi sang Espanyol kag wala man kahibalo sa lenggwahe sang Ingles.
Naghikot dayon ang Amerika kag nag-padala sang gamay nga batalyon sang mga maestra kag maestro halin sa Estados Unidos. Sa una, nag abot sila sa gagmay na grupo, sa ulihi, batalyon na. Ang barko nga Thomas ginpakamaayo para ma akomodar sila tanan kag sang July 1901, naglayag ini halin San Francisco may unod anum ka gatos nga maestro kag maestra — naturingan ini nga ika duha nga pagsakop sang Pilipinas — isa sa mga pinaka pinasahi nga kargada sang barko nga gin dala pakadto sa isa ka kolonya sa Oriental nga parte sang kalibutan.”
Ang Bise-Gobernador nga Amerikano
Ang importansya sang edukasyon bilang isa ka kolonyal nga instrumento wala gid ginmaliit sang mga Amerikano. Ini klaro nga makita sa probisyon sang Jones Act nga nag hatag sang mas daku nga otonomiya sa mga Pilipino. Bisan pa nga ang mga serbisyo sang gobyerno gin-amat amat na nga i-pasa sa mga Pilipino, bisan pa nga ang mga Pilipino ginapreparar para makasarang na sila mag dumala sang ila gobyerno, ang Departamento sang Edukasyon wala gid gintugyan sa bisan sin-o nga Pilipino. Ang mga Amerikano pirme ang nagapangulo sa sini nga departamento. Ini ginasiguro sang Artikulo 23 sang Jones Act nga nagasiling:
“…Nga may ara dapat pagapili-on ang Presidente, sa laygay kag kasugtanan sang Senado sang Estados Unidos, isa ka bise-gobernador sang Philippine Islands, nga may ara tanan nga gahum sang gobernador-heneral inkaso nga ma bakante o temporaryo nga makakas, mag resign, ukon ma-lupog ang gobernador-heneral, o sa kaso sang iya temporaryo nga pagkawala; ang bise-gobernador amo ang mangin pangulo sang ehekutibo nga departamento nga ginakilala nga departamento sang Public Instruction, kun sa diin wala dire naintra ang Bureau of Education kag Bureau of Health, kag siya mahimo nga ma-assign pa sa iban pa nga ehekutibo nga mga responsibilidad ayon sa designasyon sang Gobernador-Heneral…”
Ugani hasta sa tuig 1935, ang pangulo sini nga departamento isa ka Amerikano. Kag sa tion nga may Pilipino na nga nag-bulos sa posisyon nga ini sa idalum sang Commonwealth, isa na ka bag-o nga henerasyon sang “Filipino-American” ang nagdako. Wala na sang ‘Kano nga kinahanglan para sa sina nga tiempo tungod may isa na ka henerasyon nga nabihag ang utok nga nagdako, nagahunahuna na sila, kag naga-akto nga daw gagmay nga mga Amerikano.
Apang, ini wala man nagakahulugan nga wala na sang pulos ang tanan nga ginatudlo sa aton sang aton edukasyon. Nakatuon kag nakakuha kita sang kaalam nga mag-intiendi ka magbasa sang Ingles. Naka-produs kita sang madamo nga mga kalalakihan kag kababainhan nga makahibalo magbasa kag magsulat. Nangin mas maalam kita makipag istorya sa mga tawo sa gwa sang Pilipinas, labi na gid sa kalibutan sang Amerika. Ang mas malapad pa nga edukasyon pareho sang mga Amerikano isa tani ka manami nga bugay sa aton kung indi lamang isa ka bunga sang ila kolonyal nga polisiya ini nga klase sang edukasyon. Apang, kag sa kaluluoy sa aton, ang pagdaog sang ini nga edukasyon bilang sandata sang kolonyalismo, kumpleto na kag permanente. Bilang pagbaylo sa aton abilidad nga makahambal kag makahibalo sa Ingles, ginbaligya naton ang aton kalag. Nalimtan naton ang aton kaugalingin nga nasyonalismo para sa mga istorya ni George Washington kag Abraham Lincoln.
Ang pagtudlo sang mga Amerikano sa aton kasaysayan nahimo nga ang aton mga bayani nangin kriminal sa aton kaugalingon nga mga mata, kag tungod sini naglain ang aton pagtan-aw sa aton palaabuton. Ang pagsurender sang mga Katipuneros wala sa kamalingking kumpara sa sini nga pagsurender, ining pagpakanubo sa aton mga pinaka-ulihi nga depensa. Gin larawan ni Dr. Chester Hunt ini nga pagsurender sa sini nga mga tinaga:
“…Ang programa sang asimilasyon nga kultural nga nag kumbinar sa madasig nga paghatag sang control sa pagpalakad sa Pilipinas nagresulta sa malapad nga pagbaton sang kultura sang Amerikano sa sosyedad sang Pilipinas nga ang naging resulta amo ang paghatag sang mataas nga estado, ka respe-respeto ang mga Amerikano sa panulukan sang mga Pilipino.”
Sa manubo nga istorya, (kag asta subong nagalapnag pa gid ini) ang malipayon nga resulta sang temprano nga polisiya sa edukasyon tungod kay, sa sulod sang balangkas sang Amerikan nga kolonyalismo, kon may ara man gid pag ilinaway sa handum kag interes sa tunga sang Amerikano kag Pilipino, ang aton edukasyon nagagiya sa aton paminsaron kag paglihok nga makapaduso sa interes sang mga Amerikano.”
Mga Handum sang Amerikan nga Edukasyon
Ang sistema sa edukasyon nga ginpatindog sang mga Amerikano dire sa Pilipinas indi lamang para ma luwas ang mga Pilipino sa kamangmangan kag kawad-an sang kahibalo. May ara man ekonomik kag pulitikal nga tuyo ang mga Amerikano kag kinahanglan nga ang edukasyon nga ila gin implementar naga bulig man sa kagustuhan sang ila kolonyal nga polisiya. Kinahanglan ma treyning ang mga Pilipino bilang pumuluyo sang isa ka kolonya sang Amerika. Ang Benivolent Assimilation nga proklamasyon ni President McKinley sang December 21, 1898 sang tiyempo nga ang pwersa sang mga Pilipino ara pa sa kontrol sang pungsod maliban sang Manila, nagapakita sang intensyon sang mga mananakop. Si Judge Blount sa iya libro nga “The American Occupation of the Philippines,” nagkomentar:
“…Ma klaro gid nga, sa panan-aw sang mga Pilipino, ang Estados Unidos desidido nga luwason sila sa mga peligro sang na ahat kahilwayan, kung kinanglan nila mag gamit sang pwersa para matabo ining mabuot nga katuyuan, gamiton nila…”
Apang bisan sa marangal kuno abi nga hamdum sang Amerika sa Pilipinas, base sa ila anunsyo nga ila hamdum amo ang proteksyunan kag giyahan ang Pilipinas, ang kamatuoran ara japun nga ang ini nga mga tawo parte sang isa ka pungsod nga nasakop sang Amerika kag ang ila nga nasyonal nga kabuhi gin pilit nga itahi sa pangabuhi nga naga dominansya ang Amerika. Ang edukasyon sa Pilipinas ginhulma sa mando nga halungan kag palawakon ang kontrol sang Amerika. Para malab-ot ini, tanan nga inklinasyon nga mag separar sa Amerika, gina punggan. Indi lang pungong, kinahanglan nga ikondena ini bilang subersibo. Ini ang laganap nga salik sa bug-os nga plano sang pagsakop sa mga tawo, ang pattern sang edukasyon, ara man sa kamalayan naton o wala, nagpadaku kag nag-establisar sang mga pinamatasan sa parte sang mga ginapamunoan. Ini nga mga batasan naga-ugyon sa mga katuyuan sang Amerika sa pagsakop sa aton.
Isa ka Gin-gabot nga Lahi
Ang una kag siguro isa ka master stroke sa plano nga gamiton ang edukasyon bilang instrumento sang kolonyal nga polisiya amo ang desisyon nga gamiton ang Ingles bilang lenggwahe sa pagtudlo. Ang Ingles nangin balakid nga nag separar sa mga Pilipino sa ila kasaysayan kagsa ulihi, nag separar sa mga edukado nga mga Pilipino sa miyembro sang masa sa pungsod. Ingles ang nagpakilala sa mga Pilipino sa isa ka lain kag bag-o nga kalibutan. Paagi sa mga libro sang mga Amerikano, ang mga Pilipino nagsugod magtuon indi lang sang bag-o nga lenguahe kundi man amo man sang bag-o nga paagi sang pagpangabuhi, nga indi parehas sa ila mga tradisyon pero isa ka karikatura sang modelo sang ila pag pangabuhi. Amo ini ang sinugdanan sang ila edukasyon. Sa parehas nga tiempo, amo man ni ang sinugdan sang ila salá nga edukasyon, tungod nagtu-on sila, indi na bilang isa ka Pilipino pero isa na ka na-kolonya nga tinuga. Kinahanglan nila magtalang halin sa ila nasyonalistik nga katuyuan tungod kinahanglan nila anay mangin maayo nga tinuga sang kolonya. Ang ideyal nga tinuga sang kolonya isa ka carbon copy sang iya mananakop, isa ka maayo nga sumulunod sang bag-o nga dispensasyon. Kinahanglan ya kalimtan ang iya nakaligad kag mabuy-an ang iya nasyonalista nga pinamatasan para mabuhi sang malinong, kun indi man gid kumportable, sa idalom sang kolonyal nga pagdumala. Ang bag-o nga henerasyon sang Pilipino nagatuon sang pangabuhi sang mga bayani sang Amerikano, nagakanta sang kanta sang mga Amerikano, kag nagadamgo sang snow kag Santa Claus.
Ang mga lider sang nasyonalista nga gina representa ni Sakay ginkilala na bilang mga tulisan kag mga rebelde. Gin tudlo tuod ang kabuhi sang mga bayani sang Pilipinas pero hapaw lamang klase nga pagtudlo. Kontrabida ang Espanya, manunubos ang Amerika. Asta subong, sa aton kasaysayan, hapaw japun ang atensyon nga gina hatag sa mga salá nga naubra sa aton sang tropa sang Amerikano parehas sang “water cure” kag “reconcentration camps.” Ang kamatuoran amo ni, ang matuod-tuod nga edukasyon nga para gid sa Pilipino mabudlay ubrahon kung gina sunod japun naton ang bag-o nga balangkas sang edukasyon, tungod kun mahugot kita sa bálon sang pinamatasan kag kultura sang mga Pilipino ini mag tudlo sa aton sang isa ka pinasahi nga pagkakilanlan sa mga Pilipino nga may interes kag pagkalain-lain nga indi parehas sang mga naga dumala sa ila.
Gani, ang nagliligad sang mga Pilipino, kun sa diin dako na ang nakalipatan tungod sa tatlo ka siglo sang pag dumala sang Espanya, wala liwat nabuhi sa kolonyalismo sang Amerika. Bagkus, ang kasaysayan sang aton mga katigulangan gin trato nga daw iya sang indi kilala kag lain nga mga tawo nga nag dungka sa baybayon sang Pilipinas, kag mahuyang ang aton koneksyon sa ila. Nagabasa kita sang parte sa ila nga daw mga turista kita sa iban nga lugar.
Batasan nga pang Ekonomiya
Ang kontrol sa ekonomiya nga pangabuhi sa isa ka kolonya isa ka una nga buluhaton sa pag kontrol sa kolonya. Ang iban nga mga imperyal nga nasyon kalabanan mapintas ila pag dumala pero ang Estados Unidos nagalain sa ila tanan sa ila pawalá kag wala katulad nga pamaagi. Halimbawa, ang mahilway nga kalakalan gin pasugtan bilang isa ka regalo sang Amerika para mapakita ila pagka alwan. Kaupod sini ang suporta sang edukasyon nga ginalantaw nga pamaagi nga maka suporta sa hinay-hinay nga pag buya sang pisi sa li-og sang mga Pilipino. Pero ang ekonomik nga motibasyon sang mga Amerikano sa Pilipinas wala nila ginpa athag sa mga Pilipino. Sa kamatuoran, halin pa sa una-na gid nga mga adlaw sang pag eskwela, sa idalom sang presensya sang sundalo-manunudlo, ang mga libro sa kasaysayan sang Pilipinas ginapakita nga ang Amerika isa ka mabinuligon nga nasyon nga nagkari diri agud luwason kita halin sa Espanya kag ipabatyag sa aton ang mga benepisyo sang kahilwayan kag demokrasya. Ang halos kompleto nga kawad-an sang paghangup asta subong sa sini nga mga ekonomiko nga motibasyon kag sang presensya sang interes sang Amerika sa Pilipinas amo ang labing klaro nga pagpamatuod sa kadalag-an sang edukasyong kolonyal nga aton naagyan.
Ano nga mga ekonomiko nga pinamatasan ang ginpabaskug sang Amerikan nga edukasyon? Makakuha sang interes ang kamatuoran nga sa mga tiempo nga dapat mag-tudlo sang apresasyon sa mga butang nga iya sang Pilipinas, ang litrato nga gina pakita para mapadayaw sa mga kabataan amo ang na-ideyal nga itsura sang aton uma kag kabukiran, matahom pero indi matuod parehas sang pinta ni Amorsolo upod ang karabaw, naga ngisi kag wala balatian nga mangunguma, ang malipayon nga dalaga sa baryo nga naka suksok sang masanag kag malimpyo nga patadyong, kag ang matam-is nga bahay kubo. Amo ini ang larawan sang Pilipino nga ginabilin sang aton edukasyon sa hunahuna sang mga kabataan kag ini ginapasakitan kita sa duha ka paagi:
Una, ginapabakod sini ang pagpati nga (kag makita ni naton sa mga tigulang) nga ang Pilipinas, isa ka agrikultural nga pungsod kag indi na naton dapat bag-uhon ina. Ang resulta amo ang kawad-an sang interes sa indastriyalisasyon sa aton pungsod. Ini nga ideya (ang indastriyalisasyon) wala nila natun-an sa eskwelahan. Dugang, may ara kahadlok, nga naghalin sa temprano nga pag-esteryotipo sa aton pungsod bilang isa ka agrikultural nga paraiso, nga ang industriyalisasyon indi manami para sa aton, kag ang bilog naton nga nasyon wala nagakadapat sa ekonomiya sang industriyalisasyon, kag ini magadala lamang sang mga kayawaan dulot sang sosyalismo kag makaguba sa aton manami nga pangabuhi sa uma.
Ikaduha, ining imahe sang pagpangabuhi sa uma nga gin ideyalays sa aton wala nagapakita sang kapigaduhon, ang mga masakit, ang kawad-an sang kultura, ang ka-boring, ang superstisyon kag ang kamangmangan sang mga balik-awot nga mga komunidad sa uma. Ang mga nagpadayon sa mas mataas nga edukasyon nagahunahuna sang uma bilang mga kakaiba nga lugar, manami kadtuan para sa panalagsahon nga bakasyon. Ang ila kabuhi nakagamot sa mga dalagko nga banwa kag syudad kag wala sila sang interes sa pagbag-o sang kabuhi sa uma kay wala sila naka-intiendi sa problema pang ekonomiya sini. Ang interes nila limitado lang sa mga artesiyan nga mga bubon kag mga proyekto nga gina ubra sang kamot. Ang mga proyekto subong para mapaayo kag ang kondisyon sang masa nga naga istar sa uma gina atupag lamang ang mga problema sa laylayan, wala nila gina amin nga ang pinaka una gid nga kinahanglan amo ang basic nga reporma sa aton kadutaan.
Paagi sa Amerikan nga edukasyon, ang mga Pilipino wala lang nagatuon sang bag-o nga lenguahe; indi lang nila ginakalimtan ang ila kaugalingon nga lenguahe; sila man mismo nagsugod nga mangin bag-o nga klase sang Amerikano. Ang mga paagi sang Amerikano hinay-hinay na naton nga gina-adoptar. Ang aton mga kustombre kag konsumo ginhurma na sang pag-abot sang barato nga mga balaklon halin sa Amerika nga nag-abot dire nga wala gin dapatan sang buwis. Ginadayaw ang pastoral naton nga ekonomiya tungod naga kumpirma ini sa kolonyal nga ekonomiya nga gina palapnag sang Amerika. Ang aton mga libro nagadayaw sa mga tawo sa Kanluran nga nasyon bilang mga tawo nga mas labaw kesa sa aton tungod may ara sila kapasidad nga maghimo sang mga butang nga wala naton ginpanumdum nga makaya man naton ubrahon. Ginakalipay naton ang kamatuoran nga ang aton hilaw nga mga materyales kaya makabayad sa mga Amerikan nga konsumo kag iban pa nga balaklon nga aton pa kinanglan i-import. Subong, naanad na kita sa sini nga klase nga mga balaklon, kag ini isa ka batasan nga mabudlay naton untaton, ang mahalitan sini aton kaugalingon nga ekonomiya.
Wala naton ginpanumdum nga kita man mismo pwede maging industriyalisado kay sa eskwelahan ginatudlo sa aton nga kita una nga isa ka agrikultural nga pungsod tungod sang aton heograpikal nga lokasyon kag sang kabubot-on nga potensyal sang aton mga tawo. Kaupod kita sang aton mga kapwa Asyano nga nagapati nga indi kita angay para sa isa ka industriyalisado nga ekonomiya. Amo nga antes sang giyera, ginakabig naton ang mga balaklon nga himo sa Japan manubo ang kalidad bisan pa nga ang Japan naga-ubra na sang mga komodidad nga kasubong sang kalidad sang mga produkto sa Kanluran. Indi gid kita kapati nga ang Japan, isa ka Asyano nga pungsod, mahimo nga makaabot sang kataas sang kalidad parehas sa Amerika, Germany o Inglatera. Pero, ang mga eroplano nga “Made in Japan”, mga barkong pang gyera, mga pusil, tangke, kag iban pa nga mga armas ang nagpa halin sa dominansya sang Amerika kag British sang Second World War. Sa parehas nga batasan, wala kita naka upod sa aton mga tupad balay sa Asya, kung sa diin sila, naka reyalisar na nga ang kolonyalismo kinahanglan mapahalin sa ila kabuhi kun gusto nila sang matuod-tuod nga kahilwayan, mangin mainuswagon, kag malipay.
Transplantasyon sang mga Politikal nga Institusyon
Ang Amerikan nga edukasyon isa ka resulta sang pag tabok sang mga Amerikano nga ideya kag pulitikal nga mga institusyon dire sa Pilipinas. Si Senator Recto, sa iya ulihi nga pag-talumpati sa Unibersidad sang Pilipinas, nagpaathag sang rason para sini. Siling ni Recto parte sa mga pulitikal nga partido:
“…dapat naton ikasubo nga ang aton mga mayorya nga mga partido politikal natawo kag nagdako antes kita nakaangkon sang mahilway nga demokrasya. Ang resulta amo nga sila nangin mga karikatura sang ila dayuhan nga mga modelo nga nahibal-an na ang dalagan sang utok kag pinamatasan — pagtangkilik, pagtunga-tunga sa mga nagkalabilin, pag kontrol sa politika, partidista nga pagtrato sa importante nga mga isyung nasyonal. Nasiling ko nga karikatura sila tungod sang ila makalalaton nga manabaw nga paghangup sa mga ultimo nga mga objektiba nga importante naton malab-ot para sa matuod-tuod kag naga dugay nga independensya. Sa bug-os nga ti-on sa kolonisasyon sang Amerika, gin pasugtan nila ila kaugalingin nga mangin instrumento sang kolonyal nga pagdumala kag amat-amat nag-untat sila nga mangin interpreters sang kabubut-on kag mga ideyal sang mga Pilipino. Paagi sa ila pagpakahapos, ang bag-o nga mananakop nakahimo, kabaylo sang pag-agwanta sa mga reklamo para sa kahilwayan, kag pagpasugot sang patronage, ranggo, kag sinecure, isa ka rehimen nga iya pinili, para sa iya kaugalingon nga mga tuyo, kag sa iya kaugalingon nga interes.”
Ang mga Amerikano nakaatubang sa problema sang pagsalhin sang ila politikal nga mga institusyon samtang gina-paonan ang mga Pilipino para sa pagka-ulipon. Maintiendihan ta kun para sa mga otoridad sa Amerika, ang ila pag-intiendi sa demokrasya, amo ang demokrasya nga tipo sang Amerikano, amo na nga ila gin pilit nga mga institusyon, mga institusyon nga mabaton para sa ila mga tawo. Ang mga katutubo nga institusyon nga kun tani mangin resulta sa pag-uswag sang mga katutubo nga ideya sa demokrasya kag mga institusyon, ginapabay-an naton.
Indi na ta matingala nga biskan kita, naga tulok nga may kaugot sa iban nga mga nasyon nga naga testing ma debelop ang ila sarili nga mga institusyong politikal base sa kinahanglan sang ila mga katawhan nga wala nahigot sa pulitikal nga pamaagi sang Kanluran nga mga nasyon. Masyado kita ginpapati nga ang mga doktrinang politikal sang Kanluran nga nasyon perkpekto kag para sa tanan nga tawo. Isa ka ehemplo sini ang pagpati sa kahilwayan sang medya. Dire, ang konsensus amo nga indi naton pwede himuon nga parte sang nasyonal nga buluhaton ang medya kag iban pa nga pahayagan tungod ma kaksan naton ang mga dayuhan nga ma ehersisyo ang ila kahilwayan sa pagbalita. Ini siguro pwede sa mga mabaskog na nga mga nasyon parehas sa Estados Unidos kung sa diin wala sang kahadlok nga ma sakop sila, pero sa mga nasyon nga parehas sa aton, ka delikado para sa isa ka manugbangon pa lang nga nasyon pareha sa Pilipinas kung sa diin kinanglan pa naton huyangon ang kontrol sang mga dayuhan.
Ginahangyo ang Pag Eksamin Liwat
Ang bag-o nga mga kinahanglanon para sa ekonomiko nga pag-uswag kag pag-insistir sang aton politikal nga soberanya naga pabilin sa mga lider sang aton edukasyon nga i-eksamin liwat ang ila pilosopiya, ila mga pinamatasan, kag ila kabilugan nga pagpalapit gamit ang nagkalain-lain nga istratehiya kag prinsipyo sa paghimo sang mga Pilipino nga magpasad, magsuporta, kag magpreserba sang mga nasyonalista nga mga hamdum. Ang sige sige nga pagpadayon sang isa ka sistema nga natawo sa tiempo sang krisis sang kolonyal nga pagdumala, ang pagkatahap sa atubang sang tradisyonal nga oposisyon, magaresulta lamang sa ebolusyon sang isa ka ma anomalya nga sistema sang edukasyon nga perme lang ulihi sa kag naga lagas sa ekonomiko kag politikal nga mga pagbag-o nga gina-experiensyahan sang aton nasyon.
Ano gid gali ang mga nasyonalista nga ulubrahon para sa edukasyon sa Pilipinas? Ang edukasyon dapat nga tan-awon indi lamang bilang pag-angkon sang impormasyon kundi bilang paagi para sa paghimo sang tawo nga naga andar bilang isa ka epektibo kag mapuslan nga tinuga sa sosyedad. Tungod sini, ang edukasyon indi dapat ma separar sa sosyedad sa isa ka nasyon sa biskan ano pa nga tiempo. Isa pa ka pagbinutig, amo ang pagpaminsar nga ang mga layunin naton sa edukasyon dapat parehas sa tanan, kag kung ano ang gina ubra para magkaroon sang edukado nga Amerikano parehas lang sa gina ubra para magkaroon sang edukado nga Pilipino. Mangin matuod lamang ini kung ang duwa ka pungsod parehas gid sa politikal, kultural, kag ekonomik nga lebel kag may parehas nga pulitikal, kultural, kag ekonomik nga mga layunin.
Pero ano ang natabo sa nasyon ta? Indi lamang nga gina kopya naton ang Kanluran nga tipo sang edukasyon, gin sunod pa naton ang aton edukasyon sa edukasyon sang isa sa mga pinaka abanse sa teknolohiya nga nasyon. Ang kinalain sang duwa ka sosyedad syado gid kalapad. Sa pagkamatuod, duwa sila ka lain-lain nga sosyedad nga may lain-lain man nga layunin.
Ang Pag-adoptar sang Kanluran nga Pinamatasan
Kung basehan sa ekonomiya, ang US isa ka industriyal nga nasyon. Isa ini nga fully-developed nga nasyon. Ang aton nasyon may ara sang kolonyal nga ekonomiya, nga may ara gamay nga industriyal nga base. Sa aton pa, kita pa atras kag wala pa masyado na debelop. Sa pulitika, ang US indi lamang master sa iya sarili nga panimalay; ang iya kontrol kag impluwensya nagalab-ot man sa iban nga nasyon sa bilog nga kalibutan. Ang Pilipinas sang san-o lang nag-butwa halin sa iya kolonyal nga estado kag kinanglan pa sini kumpletuhon ang iya politikal kag ekonomik nga kahilwayan.
Sa kultural naman, ang US may ara sang mahinurusgan kag kinalain nga kultura. Ini isa ka nasyon nga kung sa diin ang kultural nga mga institusyon naga debelop sang may kahilway nga wala sang may ga kontrol kag naga hatag direksyon nga mga otoridad sa gwa sang ila pungsod, ang koneksyon sang US sa ila kasaysayan klaro kag mabugal nga gina selebra tungod wala sang dayuhan nga nag pwersa sa mga tawo sang pangkalahatan nga pagpakanubo sang ila kaugalingon, tungod wala man dayuhan nga kultura ang nagsakop sini kag nag guba, nag lain sang iya kasaysayan kag nag-separar sa mga tawo sa ila kultural nga panublion.
Ano ang karakteristik sang Amerika subong nga halin sa ila ekonomik, pulitikal, kag kultural nga estado? Ano dapat ang karakteristik sang aton sarili nga edukasyon bilang dikta sang aton nga ekonomik, pulitikal, kag kultural nga kondisyon? Kung ipakita naton ang kaibahan nila nga duwa, ma reyalisar naton kung ano ka baliskad sa aton pinakanami nga interes kag pag progreso ang pag adoptar sang mga pinaka basic nga mga karakter kag pinamatasan sang Amerikano nga edukasyon.
Basi sa ila liderato kag ekonomik nga interes sa madamo nga parte sang kalibutan, ang United States may ara internationalist nga orientasyon basi sa isa ka napatunayan na kag dugay na nga gina tuohan nga nasyonalistik nga punto de vista. Ang edukasyon sang US wala sang gina dali-an nga kinahanglanon nga ma-develop aang nasyonalismo sa mga kabataan sa ila pungsod. Sa ekonomiya, pulitika, ukon kultura, ang US master na sang ila mismo nga panimalay. Ang Amerikan nga edukasyon, tungod sini, wala naga tutok sa nasyonalismo nga kinahanglan sang mga Pilipino.
Bagkus, gina hatagan sini importansya ang internasyonalismo kag indi ang nasyonalismo. Ini nga sintimyento marangal kag maayo, pero kung ini na tatak sa mga tawo nga nalipatan ang ila pagka nasyonalista ukon wala gid kabatyag sang pagka nasyonalista nga balatyagon, pwede sa maka ubra sang wala nabal-an nga halit. Ang gina tutukan nila ang unibersal kapatiran, ang pagka amigohay amigahay sa iban nga nasyon, biskan wala mabaskog nga pundasyon sang nasyonalismo nga naga hatag sang bugal sa aton mga tawo parte sa aton mga produkto kag maayo nga pag bantay sang aton mga yamang natural, may ara sa delikado nga mga resulta. Pangulo sa tanan, amo ang pag bag-o sang aton nasyonal nga pinamatasan — ang hospitalidad — nahimo nga isa ka estupido nga bisyo nga naga pasakit sa aton kag gina himo lamang kita mga tawo nga nagapasugot mainto-an sang mga oportunista nga mga dayuhan.
Indi Pilipino nga mga Pilipino
Amo na gina pasugtan lang naton ang mga dayuhan nga mag kontrol sang aton ekonomiya. Ginapa bugal ta pa ang mga makahakbot sang manggad sa aton nasyon paagi sa pag printa sang mga artikulo nga gina pabugal ang ila nga pagkamadinalag-on. Nanamian kita kung ginatawag sang mga dayuhan ang aton nga nasyon “paraiso sang kalibutan” pero wala gid kita kapaminsar kun ngaa paraiso ini para sa ila pero para sa milyon sang aton kapwa Pilipino, indi. Kung ang iban sa aton nga mga Pilipino nga nakahilway sa pagkolonya sang Amerika sa ila utok naga duso sang mga pag-gililiho pang nasyonalismo paagi sa nagkalain-lain nga aktibidades, gina suportaran bala ini sang kadam-an nga mga Pilipino?
Wala. Tungod wala kita pakialam tungod wala nasyonalismo ang aton mga tagipusuon, ang amo ni tani nga balatyagon amo gid ang maka protekta kag maka bulig sa aton kapwa Pilipino. Ang lalá pa da, ang iban nga mga Pilipino mas gina dumdom pa nila ang balatyagon sang mga dayuhan kay indi sila gusto paminsaran sila malain tungod sa lain nga pagtratar naton sa ila. Gina pasulabi ta sila. Ang pinaka lalá sa tanan, ang mga Pilipino ila pa pakigbatuan ang nasyonalista nga mga layi tungod namian na sila nga mangin sumulunod nga mga alila sang mga dayuhan nga interes ukon sa ila balingag nga panan-aw, kita nga mga Pilipino indi na mag progreso kung wala bulig sang dayuhan nga kapital kag dayuhan nga negosyante.
Sa dire nga parte sang kalibutan, lain gid kita sa aton pananaw nga wala sang bahid sang nasyonalismo. Diin man ni halin nga pinamatasan? Isa sa mga importante nga gin halinan sini siempre ang eskwelahan. Wala gid natagaan importansya ang nasyonalismo. Patriyotismo na tudlo sa aton, huo, pero sa kabilugan nga mga tinangga: ang pagpalangga sa aton nasyon, pag respeto sa aton watawat, pag apresyar sa kaanyag sang aton kabukiran, kag iban pa nga wala halit nga pagpakita sang aton nasyonalismo.
Ang kaluluoy nga resulta sang sini nga kapaslawan sang edukasyon sa Pilipinas amo isa ka pumuluyo nga inosente kag naga salig lang sa iya relasyon sa mga dayuhan, wala sang kapasidad nga makabatyag sang kaugot biskan gina insulto na iya nasyon, handa magpa ubos ukon magbulig sa mga dayuhan sa pag pangawat sa aton dunang manggad. Ngaa ang kadam-an sang mga Pilipino nagapasugot lang parte sa pag kontrol sa aton sa mga dayuhan? Dako nga pagbasol ang dapat ihalad sa pertahan sang kolonyal nga edukasyon. Ang kolonyal nga edukasyon wala kita nahatagan sang matuod-tuod kag nagakadapat nga pinamatasan para sa iban nga mga pungsod, labi na gid sa Espanya kag Estados Unidos. Ang aton gina tagaan importansya sa aton pagtuon sang aton kasaysayan amo ang mga regalo nga gin hatag sa aton sang aton mga mananakop. Ang maskara sang kabuot gingamit sang mga Amerikano para matago ang ila pag traidor kag pagpasakit sa mga Pilipino sa mga tiempo nga gin sakop kita nila.
Ini nga mga marangal nga sintimyento gintagaan sang diin ayon kay McKinley indi ang tinago nga motibo sang pananakop. Ang mitolohiya sang aton pagka amigohay amigahay kag espesyal nga relasyon subong gina sige sige nga gina gamit para matago ang sige sige nga mga sala sa aton relasyon. Na padako kita sa amo ni klase nga edukasyon, ang mga utok sang Pilipino naga tulok sa pila na ka siglo nga kolonyal nga pagsakop bilang isa ka bugay halin sa langit imbes nga sumpa. Matingala pa kita ayhan nga pagkatapos naton makuha aton kahilwayan nalipat na kita nga ipakig bato ini? Matingala pa kita nga kun may mga lider parehas ni Claro M. Recto nga gina tudlu-an kita papano mangin matuod tuod nga hilway, ang kadam-an sa aton mabudlayan ma inchindihan ang nasyonalismo nga prinsipyo nga isa ka pangunahin nga pagkaon sa iban nga Asyano nga utok? Maró kag maayo gid ang ubra sang mga Amerikano nga nagtuga sang edukasyon dire sa Pilipinas.
Ang Problema sa Aton Lenggwahe
Ang pinaka importante nga problema nga naga halit nga daw peste sa edukasyon sang Pilipinas amo ang pamangkot sang lenggwahe nga ginagamit. Subong, sige pa gihapon ang pag eksperimento para mahibal-an kung mas epektibo bala ang pag gamit sang katutubo nga lenggwahe. Ini makahalam-otan tungod ang isa ka indibidwal mas hagop kag mas kumportable sa iya sarili nga lenggwahe kesa sa iban. Sa isa ka soberanya nga nasyon, ang pag gamit sang ila sarili nga lenggwahe sa edukasyon isa na ka natural nga desisyon, wala na sila gapaminsar sang iban pa nga posibilidad nga lenggwahe kung indi ang ila gid mismo.
Pero kita dire sa Pilipinas, grabe gid ang aton pagtalang-talang tungod sa aton kolonyal nga edukasyon nga ang pag gamit sang aton sarili nga lenggwahe gina kabig nga isa ka kontrobersya, tapos mas damo pa nga mga Pilipino ang indi boto para dire kesa sa pabor! Sa liwat, ang mga Pilipino nagapati nga kun ekonomiya ang pagahambalan, indi gid kita mabuhi kung wala ang Amerika, amo na sa aton edukasyon, nagapati kita nga wala gid sang matuod-tuod nga edukasyon kung indi ini basi sa paghasa sang abilidad naton sa Ingles.
Si Rizal mismo nakita ya na ang masubo nga mga palaabuton resulta sang kolonyal nga edukasyon sang naghambal sa nga, paagi sa karakter nga si Simon, hambal ya:
“…naga pangayo kamu sang patas nga karapatan, ang Hispanisasyon sang inyo mga kustombre, pero wala niyo nakita nga tungod sini, nagapangayo kamo sang kamatayan, gina guba ninyo ang inyo nasyonalidad, ang pagkaubos sang inyo kadutaan, ang konsekrasyon sang pagpanglupig! Ano na lang kamu sa ulihi? Mga tawo nga wala sang kaugalingon nga karakter. Isa ka nasyon nga wala sang kahilwayan — tanan nga may ara kamu inyo gin hulam, maski ang inyo kapintasan! Ano man inyo himuon kay Castilian, paghambal ang iban sa inyo nga wala nahadlok? Patya ang inyo pagka orihinal, ipa ubos ang inyo paminsaron sa iban nga mga utok, kag imbes nga maninguha para makahilway kamo, himua niyo ang inyo mga kaugalingon nga alila! Siyam ka bahin sang napulo sa inyo nga naga pa kuno-kuno nga mga maalam, mga naliwanagan, isa gali ka traidor sa inyo nasyon! Kung sino man sa inyo ang wala nagasapak sa inyo lenggawahe, wala naga hambal sini ukon naga sulat, may ara pa sa inyo nga naga pa kuno-kuno nga wala niyo nainchihan biskan isa ka tinaga sini!”
Isa tuod ka masubo nga kamatuoran, nga ang pag tudlo sang katutubo nga lenggwahe, gin hatag asta lang sa Grade 2, kag ang mga pamangkot kun itudlo pa bala ang aton sarili nga lenggwahe pagkatapos sang Grade 2, wala pa ini na desisyunan. Madamo sa aton eksperto sa edukasyon nag sulat parte sa problema naton sa lenggwahe, pero may ara pagka huya sa sini nga mga eksperto nga mag gwa kag mag deklarar nga dapat naton buy-an ang lenggwahe nga indi aton bilang isa ka lenggwahe sa pagtudlo biskan ka mga nagmi sang resulta sang pagtuon sa mga kabataan kun gina gamit naton ang sarili naton nga lenggwahe. Ka damo kag ka seryoso sang problema nga epekto sang pag gamit sang Ingles bilang lenggwahe sa pag tudlo. Kung ano man ang gin hambal ni Rizal nga mga problema parte sa lenggwahe sang Espanyol, na pamatud-an naton nga parehas man ang ini nga mga problema sa paggamit sang lenggwahe nga Ingles.
Sablag Sa Demokrasya
Sa idalom sang sistema nga gin mentenar sang Espanya sa Pilipinas, ang aton mga oportunidad sa edukasyon limitado lang gid nga ang pagtuon nangin pribelihiyo sa sang pinili lang nga mga katawhan. Ini nga mga maalam nga grupo nga naka eskwela gin tawag nga ilustrados. Sila miyempro sang mga elitista nga Pilipino. Madamo sa ila halin sa mga kwartahan nga pamilya tungod amo lang ni nga mga pamilya ang kasarang magpadala sang ila mga kabataan sa gwa sang pungsod para mag eskwela. Ang pag eskwela sang una nangin tsapa sang pribelehiyo sang isa ka tawo. May ara malapad nga puwang sa tunga sang mga ilustrado kag sang masa. Siempre, may mga ilustrado nga nagpa sulong sang propaganda nga mga hilikuton, pero kalabanan sa ila ang gina sulong amo ang reporma sang pag dumala sang Espanyol sa Pilipinas. Sa ina nga mga desisyon, daw nasakop man gihapon sila sang edukasyon sang Espanya. Madamo sa ila ang una man nga nag balhin sang ila katapatan sa Amerika, kag sila ang una nga mga naging lider sang Pilipino sang mga tiempo nga bag-o pa lang ang rehimen sang Amerikano. Sa ulihi, sila ang nag bulos bilang produkto sang edukasyon sang Amerikano.
Isa sa mga ginapadayaw nga rason sa pilit nga pag implementar sang Ingles bilang lenggwahe sa pag tudlo amo ang kamatuoran nga ang Ingles, lenggwahe sang demokrasya, nga paagi sa sini nga dila, ma latnan ang mga Pilipino sang pag sinalayo sang mga Amerikano, ang klase sang pag pangabuhi nga wala naga hatag lain nga pag abi-abi kung manggaranon ka man ukon pigado kag naga hatag sang patas nga mga oportunidad. Sa idalom sang ini nga mga rason, indi na mag dugay ang pag tuhaw sang grupo sang mga ilustrado sa sosyedad tungod tanan nga mga Pilipino ma edukar naman kag masanagan. Wala na sang may pribeliheyo nga grupo sang mga tawo sa sosyedad. Pero sa kadugayon, ang Ingles nagpadayon sang presensya sang mga ilustrados sa sosyedad — nahimo na nga mga ilustrados sang Amerikano kung sa diin, parehas man sa Espanyol sang una, baskog sila nga naga suporta sa pagpangabuhi sang ila bag-o nga Inang Bayan.
Subong may ara kita gamay nga grupo sang mga Pilipino nga bansay maka hambal sang ila paminsaron sa Ingles, may ara man mas dako nga grupo nga makabasa kag makahambal sang mainchindihan nga Ingles, pero mas madamo nga mga tawo ang indi maka hambal sang ila gusto ihambal sa biskan ano nga lenggwahe. Ini tanan nga grupo haluson maka hambal sa lenggwahe sang ila kaugalingon nga dila tungod wala na naton gina tagaan pag tamod ang aton dayalekto, dugang pa ang pag pugong sa mga hilikoton para ma debelop pa gid kag mag tubo ini nga mga dayalekto.
Ang resulta sini isa ka liderato nga wala naka intiendi sa kinahanglan sang masa, tungod ini nga mga lider maka istorya lamang sa masa gamit ang mga pangkabilugan kag indi ma klaro nga mga tinaga. Isa ini sa mga rason kun ngaa ang liderato naton sa pulitika naka separar sa ordinaryo nga mga tawo, eksperyensya man ukon paminsaron. Amo ini ang rason kung ngaa ang mga isyu naton wala gid masyado gina diskusyunan. Amo ni ang rason kun ngaa ang mga nami maghambal sa tunga nga nami mag-pronounce sa Ingles, ang mga TraPo nga sige yawyaw kag gapa kuno kuno nga kabalo, sila pa ang perme nga naga daog sa arena sang pulitika. Ang lenggwahe nga Ingles naging baral sa tunga sang mga monopolista sang kapangyarihan kag mga katawhan. Ang Ingles nangin isa ka simbolo sang estado sang pangabuhi, samtang ang sarili naton nga mga dayalekto manubo ang aton pag tulok. Ang Ingles nag hatag rason para mag tuhaw ang isa ka sosyedad nga may dibisyon sa tunga sang mga tawo nga naka eskwela kag ang masa nga perme lang nila maintu-an. Ang klaro nga ebedensya sa kapalpakan sang edukasyon tungod sa pag gamit sang Ingles nga lenggwahe amo ang kamatuoran nga ang mga pulitiko naton naga istorya sa masa gamit ang ila dayalekto, pero tungod kay indi sila bansay sa ina nga dayalekto, gina istorya lamang nila ang masa gamit ang pangkabilugan nga tinaga, kulang sa detalye.
Tungod kay mahina ang ila abilidad sa Ingles, na-anad na ang masa nga mainchindihan ang haluson katunga lang sa gina hambal sa ila sa Ingles. Nanamian sila mamati pero indi nila mainchindihan. Isa ini ka sablag sa demokrasya. Ang mga tawo wala na gapaminsar nga responsibilidad nila ang makahibalo, ukon kaya nila mainchindihan ang problema sang nasyon. Tungod sa baral sa lenggwahe nga indi aton, kuntento na sila nga ihabilin sa ila mga liderato ang pag sulbar sang problema. Amo ini ang isa ka ugat sang ila pagka wala pakialam, ang pag pokus sa rehiyonalismo ukon pagka nabaw sang pag-inchindi. Amo na nga ang Ingles, nga sa una una tani gina lantaw nga magiging lenggwahe sang demokrasya, naging isa ka sablag para mag pamulak pa gid ang demokrasya sang isa ka nasyon — sa aton nasyon.
Sang 1924 ang prominente nga iskolar nga si Najib Saleeby nagsulat parte sa lenguahe sang edukasyon sa Pilipinas. Nasubuan sa sa pag tisting nga ipilit ang pag gamit sang Ingles bilang lenggwahe sa pag tudlo. Si Saleeby, nga isa ka eksperto sa Malayo-Polenesian languages, nagpakita nga ang Tagalog, Visayan, Ilocano, kag iban pa nga mga dayalekto sa Pilipinas halin sa isa ka puno sang mga lenggwahe. Hambal ya:
“…Ang relasyon sang mga Tagalog sa taga Bisaya ukon sa mga taga Sulu daw pareho ukon mas malapit pa sang sa relasyon sang Espanyol sa Italian nga lenggwahe. Ang isa ka edukado nga Tagalog sa Batangas, kag isa ka edukado nga Bisaya sa Cebu mahimo mag-intiendiay sa isa kag isa sa madasig lang nga tion kag wala gid sing daku nga panikasog. Ang isa ka estudyante nga Bisaya nga nagapuyo sa Manila makakita sang praktikal nga paggamit kag pag-intiendi sang Tagalog sa menos lang sa tatlo ka bulan. Ang relasyon sang Tagalog kag Malay nga mga lenggwahe daw pareho gid sa relasyon sang Spanish kag French nga lenggwahe man…”
Ini ginhambal ya kwarentay dos na ka tuig ang nagligad sang ang mga pelikula sa Tagalog, peryodiko, programa sa radyo wala pa nag sikat parehas subong. Gin dugang pa ni Saleeby
“…Base sa mga ginharian, indi ang Spanish ukon Ingles nga lenggwahe ang dapat nga gina gamit nga lenggwahe sa pagtudlo sa isla sang Pilipinas. Indi sa posible nga biskan diin sa ila duwa mangin isa ka ordinaryo ukon nasyonal nga lenggwahe sang arkipelago. Tatlo ka siglo sang pag dumala sang Espanya pero wala japun nila nalupig ang pag gamit sang katutubo nga mga lenggwahe. Kagamay nga minorya lang sa mga Pilipino ang makahambal Espanyol sang 1898, pero ang kadam-an wala ini ginagamit kag wala nila nainchindihan. Beinte singko ka tuig sang mauti nga edukasyon sang Ingles, wala gihapon dako nga pag bag-o. Mas damo tawo subong ang makahambal Ingles kesa sa Espanyol, pero mas damo gihapon ang nagagamit sang ila nga lokal nga dayalekto. Ang polisya sang Espanya pwede ma inchindihan sa kolonyal kag pinansyal nga mga rason, pero ang polisiya sang Amerika indi na ma depensahan. Dapat magbaton sila sang popular nga kahiwalayan sa pagpili, ukon mag hatag sila sang maayo nga pruweba sang praktikal nga rason sa pag gamit sang Ingles nga naga pakita sang aktwal kag makapaayaw nga resulta. Ang mga tawo sa Pilipinas wala pa oportunidad nga mag deklara sang ila mahilway nga pagpili, kag ang polisiya subong dapat husgahan tungod sa ila bili kag mga ebidensya…Ang pagtudlo kag pag brodkast sang Ingles, kag ang pagpwersa nga pagamit sini isa ka butang, ang pag gamit sini sa eduksyon bilang solo nga lenggwahe sa pagtudlo lain naman sa nga butang. Ang punto nga ini indi ma sakpan ukon mainchindihan kung indi kita mag hatag espesyal nga pag tamod sa eksperyensya sang kolonyal nga edukasyon kag administratura. Ang amo ni nga polisiya tama na ka matinaas taasun kag maambisyon.
…naga pang himakas ini sa isa ka bagay nga wala pa nabal-an sa katawhan. Gina testing sini ubrahon ang wala na ubra sang Persia, Rome, Alexander the Great, kag Napoleon. Naga himakas ini nga dulaon ang tanan nga mga kinala-in lain sang mga tribo sang Pilipiino, ang pag bulos sang Ingles bilang dila sa ila panimalay imbes nga ang mga katutubo nga lenggwahe, kag ang pag himo sa Ingles bilang nasyonal nga ordinaryo nga lenggwahe sang Arkipelago.”
Mas tuod ina subong. Kajutay sang mga estudyante sa kolehiyo ang maka hambal diretso nga lenggwahe sa dayalekto, kalabanan may mikskla na nga Ingles. Ang kongreso gin dugangan pa ang ila pagtalang paagi sa pag implementar sang wala man gin pangayo nga 24 ka units sang Spanish nga lenggwahe sa tanan nga kurso sa kolehiyo.
Ang Mga Balakid sa Pagpaminsar
Ang dayuhan nga lenggwahe sablag sa sa pag tudlo. Imbes nga magtuon diretso gamit ang sarili naton nga dayalekto, ang bata kinanglan una matun-an kag ma-master ang dayuhan nga lenggwahe, i-memorize ang bokabularyo sini, paanaron ang kaugalingon sa tunog, intonasyon, kag aksent tapos pag gwa ya sa eskwelahan sa ulihi buy-an ya man dayon kag indi ya man masyado magamit ang ina nga lenggwahe. Ini indi ambot silingon nga ang dayuhan nga lenggwahe indi dapat itudlo. Ang dayuhan nga lenggwahe dapat itudlo kag mas hapos sa matudlo pagkatapos ma-master sang isa ka tawo ang iya Mother Tongue.
Biskan nga ang motibasyon sang mga Amerikano amo ang ila sinsero nga kagustuhan nga ma-isa ang aton nga pungsod paagi sa isa ka lenggwahe nga gina gamit sang tanan, ang iya malaw-ay nga resulta sa anom ka dekado nga edukasyon sang mga Amerikano sa mga Pilipino gamit ang Ingles nakapa bugtaw sa aton mga maestra kag maestro sang kamatuoran nga ang proseso sang pagtuon gina guba lamang sang pag gamit sang dayuhan nga lenggwahe sa pag tudlo. Halin sang 1935, sang ang Institute of National Language na organisa, ka jutay nga mga pag tisting ang naubra para ma abandona naton ang pag tudlo gamit ang Ingles. Ang aton mga maestro kag maestra daw perme lang gina likawan ang topiko sang lenggwahe sa pagtudlo; biskan may ara klaro nga ebidensya nga konektado ini sa indi ma kontrol nga kamangmangan sa mga produkto sang aton sistema sa edukasyon subong.
Ini nangin resulta nga ma-dalok ang edukasyon sa madamo nga mga kabataan nga, pagkatapos sang primero nga mga grado, wala na nagapadayon eskwela. Biskan ang kamatuoran nga ang nasyonal nga lenggwahe naton subong nainchindihan sa bilog nga nasyon, wala sang may gapangisog nga i-adbokasiya ang pag gamit sini bilang lenggwahe sa pag tudlo. May mga argumento parte sa ka dutayon sang mga materyales sa pagtudlo nga nasulat sa lenggwahe sang aton nasyon, pero mga pigaw ini nga argumento nga ginatago lamang ang kamatuoran nga ang mga lider sa edukasyon mismo ang ara sa oposisyon sa isyu sang pag gamit sang sarili naton nga lenggwahe. Amo na ang produkto sang sistema sang edukasyon sa Pilipinas — maliban lang sa mga maayo — amo ang mga Pilipino nga wala naka master sa Ingles nga lenggwahe kay ini, iya sang dayuhan, kag mga wala man naka-master sang ila sarili nga dayalekto tungod kay wala gin tagaan atensyon labi na gid sadtong mga responsable sa edukasyon sang mga katawhan sa aton nasyon.
Ang dayuhan nga dila bilang lenggwahe sa pagtudlo nagahimo nga balakid sa pagtuon kag pag paminsar tungod ang estudyante una kinanglan i-master ang bag-o nga mga tunog, bag-o nga mga inpleksyon, kag bag-o nga mga konstruksyon sang mga tinaga. Iya mga gina huna-huna nabudlayan ya ipa gwa tungod indi ya master ang lenggwahe, kag tungod indi ya mahambal ang ara sa iya huna-huna, ini nagapugong sa iya para mapadal-man paminsar ang mga bagay-bagay. Amo na makita naton sa aton sosyedad ang makahuluya nga kakulangan sa madalom kag seryoso nga pagpaminsar sa kadam-an sang populasyon. Haluson naton mainchindihan ang mga libro kag magasin nga naka sulat sa Ingles. Nabudlayan kita makig-istorya sa isa kag isa gamit ang dayuhan nga lenggwahe, pero gin pabay-an ta man ang aton sarili nga lenggwahe amo na nabudlayan man kita makig-istorya gamit ini.
Ang lenggwahe instrumento sa pagpaminsar. Paagi sa lenggwahe, nahurma ang paminsaron, kag ang debelopmento sang aton paminsaron naka tulod sa aton nga mas ma develop pa gid ang aton lenggwahe. Pero kun ang lenggwahe nangin baral sa para mag develop ang aton paminsaron, ang aton proseso sa pagpaminsar gina punggan man, amo na ang resulta ga pundo ang aton kultura. Ang malikhain nga pagpaminsar, pag-analays, abstrak nga pagpaminsar, wala masyado na kultibar tungod ang dayuhan nga lenggwahe ginapa-anad ang mga estudyante nga magsag-ulo. Tungod sa mekanikal nga proseso sang pagtuon, ang iya mainchindihan ang hapaw lang nga ideya sang isa ka konsepto, pero wala ya na inchindihan ang mas dalom nga buot silingon sini. Amo na ang tendensi sang estudyante magtuon para maka sabat sa sang inchakto, mapasaran ang eksam, kag makakuha grado. Ang wala sang bulig nga pag paminsar nauntat tungod ang lenggwahe sa pagtuon lain sa lenggwahe nga gina gamit sa gwa sang klasrom. Ang estudyante mas ginaka balak-an ya ang pagkuha sang impormasyon. Pero talagsa ya lang magamit ini nga impormasyon para mapadalom iya pag inchindi sa problema sang sosyedad.
Ang aton Institute of National Language napabay-an gid. Dapat amo ni ang isa sa mga haligi sang isa ka independent nga nasyon. Ang aton mga maestra kag maestro naga-atras abante sa pag propose sa pag-adopt sang aton nasyonal nga lenggwahe bilang lenggwahe sa pagtudlo kay gina konsider nila ang oposisyon sang iban nga grupo nga may ara man iban nga lenggwahe. Ari isa ka indikasyon sang aton kolonyal nga paminsaron. Ang aton mga lider sa edukasyon wala man nakakita sang oposisyon kun dayuhan nga lenggwahe ang gamiton pero nakulbaan sila sa oposisyon sa pag gamit sang nasyonal nga lenggwahe tungod lamang isa ini sa madamo nga mga dayalekto sa aton bansa. Ang kamatuoran nga ang isa ka tawo mainchindihan sa biskan diin nga parte sa Pilipinas gamit ang nasyonal naton nga lenggwahe, ang kamatuoran nga ang aton mga dyaryo kag magasin sa nasyonal nga lenggwahe pati na ang mga pelikula may ara madamo nga mga sumulunod sa nagkalain-lain nga isla sa Pilipinas, nagapakita nga, kun matagaan sang inchakto nga suporta, ang nasyonal nga lenggwahe makaplastar sa iya nagakadapat nga lugar.
Ang lenggwahe amo gid ang pinaka problema. Ang aton mga eksperyensya nagapakita sa aton nga ang mga kabataan kun tudluan gamit ang sarili nila nga dayalekto mas makatuon sang hapos kag maayo kumpara sa iban nga gina tudluan gamit ang Ingles. Ang mga rekord halin sa Bureau of Public Schools naga suporta sini. Pero ang pagtudlo gamit ang nasyonal nga lenggwahe indi pa amo. May iban pa nga mga erya sa edukasyon nga naga kinahanglan sang aton atensyon.
Ang kasaysayan sang Pilipinas dapat isulat liwat sa punto de vista sang mga Pilipino. Ang aton problema sa ekonomiya dapat lang nga ipresentar sa suga sang nasyonalismo kag wala sang may gina saligan miski sino. Ini iban lang sa mga problema nga naga kumpronta sa nasyonalista nga pag atubang sa edukasyon. Ang liderato sa gobyerno kag mga superbaysor, importante. Ang aton mga maestro kag maestra, amo man ang lider sa edukasyon, naga kinahanglan suporta sa mga mambabatas sa amo ni nga isyu. Sa ini nga kaso, dapat istrikto nga pangasiwaan ang mga pribado nga sektor.
Ang mga Pribado nga Sektor
Bago ang Second World War, ang mga produkto sang sistema sang edukasyon sa Pilipinas manubo ang pagtulok sa ila mga kaparehas nga pribado nga mga eskwelahan. Ginakabig nga matuod nga ang mga produkto sang publiko nga eskwelahan, mas labaw sa mga produkto sang pribado nga institusyon kung tinun-an lang ang istoryahan. Wala sang eksklusibo nga pribado nga institusyon pero ini, naka reserb sa mga may kaya. Ini nga mga eskwelahan wala man gid naga pakita sang pagka mataas sang ila pagtudlo. Pero naga pakita sila sang pagka mataas sang estado sa sosyedad sa mga naga eskwela dire.
Sa mga estudyante sa publiko nga eskwelahan, may ara gihapon sang manipestasyon kag pagkabalaka sa mga nasyonal nga problema. May mga nasyonalismo nga tradisyon sang aton rebolusyon ang nagkalabilin sa panimu-ot sang mga ginikanan nga nag intra sa prinsipal nga rebelyon, kag ini na pasa nila sa mga kabataan. Sa lain naman nga butang, ang pagka wala pakialam sa problema sang nasyon amo ang makita sa mga manggaranon nga mga pribado nga mga institusyon kung sa diin ang ila mga pamilya gilayon nga nag baton sa pag dumala sang mga Amerikano.
Subong, ang mga publiko nga eskwelahan manubo na ila pag tulok. Ang mga kabataan lamang sang mga pigado ang nagapa eskwela sa sini nga mga eskwelahan. Ang mga makasarang, ukon ang mga gapa kuno-kuno nga may ikasarang, nagapadala sang ila mga kabataan sa pribado nga mga institusyon. Ang resulta amo ang pagpabor sa mga pribado nga institusyon. Ini nga pagpabor, sa makasubo, nagresulta sa pag ulpot sang mga eskwelahan nga ginatawag “diploma mills”. May ara duwa ka kaupod nga tendensiya ang ini nga uso. Una amo ang komersyalisasyon sang edukasyon. Ang pagpanubo sa standards nag resulta tungod sa kakulangan sa pasilidad sa publiko nga mga eskwelahan kag ang komersyalisasyon sa pribado nga sektor. Nahilbal-an naman ni sang kadam-an nga ang mga klase sa pribado nga mga eskwelahan puno-puno sa kag ang mga maestra puno-puno man ang iskedyul sang mga klase para mas dako ang makuha nga ginansya. Ikaduwa, ang iban nga mga pribado nga eskwelahan nga gina panag-iyahan kag gina dumala sang mga dayuhan, ang ila nga mga social sciences nga kurso nga gina kaptan sang mga dayuhan, naga pamulaklak. Ang iban nga mga dayuhan indi man siguro maka anti-Filipino, pero indi man pud sila nasyonalistik sa ila oryentasyon. Naga paminsar na sila bilang dayuhan nga may pribado nga interes dire sa Pilipinas. Amo na ang pagdamo sang mga pribado nga eskwelahan kag ang dungan nga pag nubo sang antas sang mga publiko nga eskwelahan naga resulta indi lamang sa pagpanubo man sang antas sa pagtudlo kag pagtuon amo man ang pag implementar sang indi maka-Pilipino nga edukasyon.
Pila ka tuig ang nagligad, may ara pag-gililiho nga naga duso nga pasugdan ang kahilway sa pagpili sang mga subjek nga itudlo sa iban nga mga kwalipikado nga mga institusyon amo man ang mas lapad nga pagpasugot sa kaugalingon nga pag regular sang mga institusyon. Ini isa ka pag atras nga pamaagi sa aton edukasyon. Tuod man nga ini nga pag giho isa ka sabat sa mga paratang nga ang pag superbays sang gobyerno maga dulot lamang sang mahugot nga pag kontrol sa parte sang edukasyon, pero sa isa ka nasyon nga nagasugod pa lang bugtaw sa mga nasyonalista nga hilikuton, isa ka buluhaton sang nasyonalista nga administrasyon ang makita nga ang pag-molde sa utok sa mga kabataan naubra ayon sa linya sang nasyonalismo. Ang otonomiya sang pribado nga institutsyon mahimo magamit para mapanubo ang nasyonalismo nga sentimiento labi na gid kung ang pagpanag-iya sa mga eskwelahan kag ang pagkapot sa mga social science nga mga subjek wala pa gid na ayon sa aton pagka Pilipino. Ang otonomiya sang pribado nga institusyon mahimo lamang nga magpa labnaw sang nasyonalista nga sintimyento paagi sa pagsuot sang mga dayuhan sa operasyon kag pilosopiya sang aton edukasyon ukon paagi sa komersyalisasyon.
Ang Iban pa nga mga Medya pang Edukasyon
Samtang ang pinaka pangunahin nga depekto sa sistema sang aton edukasyon amo ang responsable sa mahuyang naton nga nasyonalista nga pang himakas, may ara medya kag iban pa nga pasilidad nga naga bawi sa biskan ano nga ganar sang iban nga sektor sang edukasyon. Ang haluson isa lang ka gin halin sang balita, pelikula, kag iban pa nga kultural nga materyales gina guba ang aton perspektiba. Ang mga pelikula sang Amerikano kag komiks, nagka lain-lain nga serbisyo para sa balita, pakipag-abyan naton sa Amerika, tanan naga dugang sa Amerikanisasyon sang aton mga batasan. Ang kinalain sang kultura sang Pilipino indi maka butwa kung ginabaha kita sang kultural nga materyales halin sa Amerika kag iban pa nga pungsod sa Kanluran.
Kinanglan: Pilipino
Ang edukasyon sa mga Pilipino dapat Pilipino nga edukasyon. Dapat naka base ini sa kinahanglan kag handom sang nasyon. Ang objektiba indi lamang ang pag produs sang mga babaye kag lalaki nga maka basa kag makasulat, maka dugang kag buhin. Ang pinaka una nga objektiba amo ang pag-produs sang mga katawhan nga naga apresyar kag kahibalo sa aton pagka isa ka nasyon kag may ara kita nasyonalista nga mga layunin para mapa uswag ang iya komunidad, kag indi ang disorganisado nga masa sang mga tawo nga ila lang kaugalingon ang gina-alagaan. Ang aton mga estudyante naka bati kay Rizal kag Bonifacio, pero ang pagtudlo bala sa ila naka angot sa problema subong sang aton kumunidad ukon puros lang istorya sa kabuhi kag mga pang hitabo nga makapukaw sang imahinasyon sang isa ka bata?
Nakatuon kita nga mag gamit sang krayterya sang Amerika para sa aton problema kag gina tulok naton ang aton kasaysayan kag ang mga sang-una sa mata sang daw iya ka bisita lamang. Madamo nga impormasyon ang natun-an pero wala batasan nga na hurma. Ang dapat nga pag trato sa mga butang nga iya sang Pilipinas, ang makasarili nga kinahanglanon mas labaw pa naton gina paburan kesa sa matabo sa aton nasyon — ini wala na tudok sa paminsaron sang mga estudyante naton. Ang mga kabataan naton nagkadto sa eskwelahan para makakuha sang sertipikeyt ukon diploma. Gina tinguhaan nila nga maka tuon sang mga impormasyon pero ang patriyotismo nga pinamatasan wala nakuha tungod sa tam-an ka pagtutok sa mga porma.
Ano dapat ang pangunahin nga objektiba sang edukasyon sa Pilipinas? Amo na bala ang pag produs babaye kag lalaki nga maka sulat kag basa? Kung amo lang ni iya layunin, ti ang edukasyon wala direksyon. Ang edukasyon, dapat, gina sigurado ang pagkabuhi sang nasyon. Biskan ano pa kadamo ang ekonomik kag pulitikal nga polisiya, wala magiging madinalag-on kung ang mga programa sa edukasyon wala naga impluewensya sa mga tawo sang nagakadapat nga pinamatasan nga makasigurado nga ma implementar ang ini nga mga layunin kag polisiya. Ang polisiya sang edukasyon sa Pilipinas dapat naga pakadto sa pag-ubra sang mga tunay nga Pilipino. Ini nga mga polisiya dapat ipakita nga ang mga eskwelahan naga produs sang babaye kag lalaki nga may ara sang utok kag batasan nga swak sa kinanghanglan sang bansa.
Sa idalom sang iban nga mga kolonyal nga rehimen, ang edukasyon gin sigurado nga ang mga utok sang Filipino naga paubos sa ila nga mga amo. Ang mga dayuhan nga diyos diyosan, mataas ang aton pagtulok. Wala kita gin tudluan nga lantawon sila sang wala bahid sang kung ano man, nga makita naton ila maayo kag amo man ang malain nga pinamatasan. Tungod sini, aton mga kasimanwa naka hurma sang indi amo nga opinyon sa mga dayuhan naton nga mananakop, kag amo man sa aton kaugalingon. Subong paminsaron naman naton ang aton kaugalingon, ang aton pagka-salbar, ang aton bwas damlag. Samtang indi naton ma-preparar naton ang utok sang aton mga kabataan para sa sini nga hilikuton, perme kita mangin makaluluoy nga mga tawo nga wala sang sigurado nga layunin sa kabuhi kag wala sang kasiguraduhan kun mabuhi bala kita or indi.
Libre ang mag-intra sa amon pribado nga komunidad sa email! Tum-ok DIRE kun gusto mo mag intra.
Gusto mag-donate? Tum-ok dire.
